Kasa, idea, radość czy udręka? - Władysław Zdanowicz

                             

Wiele osób się zastanawia, czy pisać dla pieniędzy, czy po to, aby przedstawić swoje pomysły, a na pieniądzach autorowi nie powinno zależeć? Pisanie to radość czy ciężka praca?
Spróbuję się nad tym zastanowić. I, jak to u Marudy, wspomnę jeszcze o stu innych sprawach.
Zapewne nie bez powodu właśnie ja zostałem poproszony o napisanie kilku słów na ten temat. Na Facebooku i w innych miejscach znany jestem wśród piszących z haseł „Śmierć darmowym e-bookom”, czy „Za darmo to tylko ptaki śpiewają i to nie zawsze”. 

Szansa

Najpierw powinniśmy się zastanowić, czy piszący autor jest artystą. Odpowiedź wydaje się oczywista od dawna: TAK. W takim razie mam pytanie: skoro tak, dlaczego miałby nie dostać za swoją pracę zapłaty? Przecież dawni artyści dostawali, Michał Anioł nie pracował za darmo, prawda? I teoretycznie na tym mógłbym zakończyć swe rozważania, ciesząc się w duchu, że tak sprytnie wszystko załatwiłem, a przy okazji nie zdążyłem się napracować. Jednak zaraz znajdą się osoby wynajdujące sto i jeden powodów, dla których akurat autor powinien pisać dla idei, a nie dla pieniędzy. Czyli że lekarz, polityk, dyrektor dużego zakładu, sportowiec – w tym kopacz piłki nożnej, nie mogą czynić tego dla idei, ale autor powinien. Warto wiedzieć, że wielu z piszących żyje poniżej minimum socjalnego, często bez ubezpieczenia lub perspektywy emerytury w przyszłości. Dotyczy to głównie tych autorów, którzy w poczuciu misji, jaką mają do spełnienia, skupili się wyłącznie na pisaniu i z tego żyją. Co prawda pisanie jest dość szerokim pojęciem, można dodatkowo pracować w wydawnictwie, pisać artykuły, recenzje, redagować książki innych autorów i żyć z tak zwanego pióra. Jednak nie to miałem na myśli, piszę o tych, którzy żyją wyłącznie z wydanych swoich książek i nie dorabiają dodatkowo. Chciałoby się rzec: Witajcie w świecie biednych polskich artystów. Ktoś powie, że takich autorów jest promil w stosunku do piszących - i będzie mieć rację, bo z samego pisania książek w Polsce żyje najwyżej kilkadziesiąt osób. Prawdopodobieństwo utrzymania się z pisania, malarstwa, muzykowania, itd. jest zgodnie z rachunkiem prawdopodobieństwa równie niskie, jak wygrana w Lotto. Prawda jest okrutna, ale lepiej powiedzieć to teraz. Otóż nie każdy piszący, śpiewający, malujący, itd. może być artystą na pełny etat. A ponieważ świat jest tak skonstruowany, jak jest, to każdy z nas musi mieć pieniądze, aby zapłacić za czynsz, światło, gaz, kupić jedzenie, książkę, jakąś płytę, zapłacić za telefon, wyjechać na wakacje, itd. Pewno znowu zaraz usłyszę głosy, że przy takim założeniu mogę już skończyć marudzić, bo nic nowego nie powiem. Bo i nie powiem, ale to pytanie pozwoli zastanowić się, czy człowiek zajęty na co dzień smażeniem hamburgerów, pracą w szkole, biurze, korporacji, utrzymaniem rodziny na poziomie, powinien powoływać się na ideę pisania dla samego pisania?

Realia wydawnicze

Każdy z nas, piszących, marzy o wielkiej karierze, zachwycie czytelników, pochlebnych recenzjach, sprzedaniu praw do tłumaczenia swoich książek na obce rynki. Marzy, choć taki sukces jest przeznaczony wyłącznie garstce biorących udział w wyścigu. Tak jak w sporcie, rywalizuje wielu, ale na podium są tylko trzy stopnie. Jakby tego było mało, w branży pisarskiej robi się tłok, bo przecież – jak każdy z chcących pisać uważa - w każdym z nas tkwi coś z geniusza, trzeba tylko usiąść przy komputerze i opisać swoje lub cudze przygody. Później wysłać do wydawcy i czekać, aż podjedzie pod twoje drzwi wypasiona fura i wysiądzie z niego opasły wydawca z sekretarką w super mini (wersja dla pań: przystojny, wysoki, szczupły, szarmancki wydawca oraz starszawa i nieciekawa okularnica) i będzie cię prosił, abyś łaskawie pozwolił (-a) mu wydać twoje Dzieło.
Życie jest jednak brutalne i nie przewiduje aż tak szczęśliwego zakończenia. Zamiast tego po pół roku czekania wysyłamy naszą propozycję kolejnemu wydawcy i kolejnemu, kolejnemu... przy okazji korygując nasze warunki i dochodząc do wniosku, że nieważne gdzie i za ile, ważne, aby w końcu książka się ukazała. Wierzymy, że czytelnicy poznają się na naszym talencie, więc trzeba tylko jakimś cudem zainteresować wydawcę. To wiedzie do wniosku, że zgadzamy się na każdą propozycję potencjalnego wydawcy. Skoro „wydawca” twierdzi, że na rynku jest kryzys, to zapewne tak jest. Więc jeśli zainteresowane propozycją autora-debiutanta jest jedynie wydawnictwo „ze współfinansowaniem”, zapewne to jest właśnie ta szansa, na którą tak niecierpliwie czekał. Jeśli „wydawca” twierdzi, że nie może autorowi zaproponować wyższej stawki niż 5% od ceny sprzedaży książki, to i tak powinien „wydawcę” całować z wdzięczności po rękach. Autor nie zdaje sobie sprawy, że zgadzając się na takie stawki, bierze udział w „wyścigu do dna”, nie tylko swojego, ale także pozostałych piszących autorów. Można zrozumieć chęć zaistnienia na rynku, wyrobienia sobie nazwiska, konieczności zadebiutowania, itd. – ale tak naprawdę to są stare i nudne już gadki „wydawców”, którzy w ten sposób wmawiają naiwnym, jacy to oni są dobrzy, że w nas inwestują. Prawda jest taka, że jedną książką nie uczynisz siebie osobą rozpoznawalną dla szerokiego grona odbiorców. Mogłoby się wydawać, że wydanie jednej czy dwóch książek spowoduje, że nazwisko Autora zrobi się znane i jego sytuacja na rynku ulega znacznej poprawie. Nic bardziej mylnego, bo nawet jeśli jest się traktowanym przez wydawnictwa jako swój autor, to wcale nie oznacza, że kolejna propozycja zostanie doceniona lepszymi warunkami. Często większość z nas nie zdoła tego dokonać druga, trzecią czy dziesiątą książką, choć zapewne zbierzemy przez ten czas grono osób, które sięgnie po każdą kolejną naszą książkę. Śmiem wobec tego postawić tezę, że niższa cena nie tylko nie wypromuje autora, ale w dłuższej perspektywie paradoksalnie zadziała na jego i innych piszących niekorzyść. Debiutanci i inni autorzy, którzy zdecydują się oddać za darmo (lub prawie) swój utwór, tłumacząc, że robią to dla PR lub w ogóle dla idei, aby posłać swój utwór do ludzi, robią krzywdę sobie i innym artystom, których wartość w oczach wydawców jest automatycznie zaniżana. Następuje to zgodnie z zasadą: skoro inni autorzy są gotowi na gorsze warunki, to ci nie mają innego wyjścia…
Dodatkowo powszechna jest praktyka, że wydawca nie płaci artystom terminowo przysługujących ich tantiem lub płaci niewspółmiernie mało - cząstkowo, zwalając winę na pośredników, księgarzy czy hurtowników, którzy do tej pory nie uregulowali należności, więc i on nie jest w stanie spłacić swoich zobowiązań wobec autora. Życie uczy, że nie do końca odpowiada to prawdzie, choć jednocześnie prawdą jest, że są takie firmy, które im zalegają.

Kasa czy idea?

Wróćmy do głównego tematu: kasa czy idea. Najlepszym wyjściem byłoby pisać dla idei, choć z drugiej strony (według mnie) idee są zarezerwowane dla polityków, duchownych, nawalonych i chorych ludzi. Bo czy naprawdę jest jakaś idea w pisanych przez nas książkach, pokazywanym innym świecie, wmawianiu naiwnym, że dobroć nie tylko zwycięży, ale także zostanie nagrodzona? Zapewne sprawdza to się w SF oraz książkach dla dzieci, bo w życiu rzadko kiedy możemy to odczuć. Naszym obowiązkiem… dobrze, poprawię się, naszym przywilejem jest możliwość kreowania własnego świata, dzielenia się nim z naszymi czytelnikami. Dania im kilku godzin wytchnienia od tego wszystkiego, co ich otacza, lub odwrotnie, pokazania go z innej perspektywy, abyśmy mogli go zrozumieć lub... dać sobie z nim spokój. Każdy z piszących ma swój własny cel, przekazując utwór czytelnikowi. Jedni chcą go rozweselić, inni przestraszyć lub zmusić do myślenia. Jeszcze inni chcą opowiedzieć zupełnie niewiarygodną historię, jednak w taki sposób, aby czytelnik polubił ją i jej bohaterów, że skromnie nie wspomnę o autorze. Wierzcie mi, to wcale nie jest prosta ani łatwa praca. Aby coś opowiedzieć, musisz mieć naprawdę dużą wiedzę, której notabene nawet w jednej setnej nie przekażesz w swojej książce. Nie przekażesz, ale musisz ją mieć, aby opowiedzieć historię wiarygodnie. Bo czy ktoś uwierzy, że w X wieku chleb wyciągano z piekarnika, pito Soplicę lub Żubrówkę, a chodzono w adidasach czy innych trampkach? Autor, który nie jest w swoich opowieściach wiarygodny, szybciej traci czytelników niż ich zyskuje, chyba że pisze pastisz SF.
Aby więc napisać powieść, musimy zbierać wiedzę, kupować książki, szperać po archiwach, czasami wyjechać na miejsce, które chcemy opisać – a to wszystko kosztuje. Nawet sprawdzenie informacji w internecie kosztuje, bo najpierw trzeba kupić komputer, kilka programów, monitor, drukarkę, papier do wydruku, że nie wspomnę o prądzie. Nie mamy co się oszukiwać: nikt nam tego za darmo nie da. Jeśli mieliśmy mądrych rodziców, to oni zbierali pieniądze lub zaciągali kredyty, odmawiali sobie wakacji, aby dzieciom było lepiej w życiu. Jeśli do wszystkiego doszedłeś sam, musiałeś z czegoś wcześniej zrezygnować. Może nie dojadałeś, może nie kupiłeś sobie motoru lub nie pojechałeś z kumplami na włóczęgę po greckich wyspach. Jeśli masz rodzinę, to oszczędzałeś ich kosztem, ale może pomińmy to milczeniem.
Jeszcze jedno uzasadnienie mojej tezy „nic za darmo” – czyli spojrzenie prawie ekonomiczne. W kapitalizmie za pracę należy się wynagrodzenie, bez względu na czas, jaki musiałeś temu poświęcić. I nie oszukujmy się, że np. od rodziny niczego za swoją pracę nie oczekujemy. Naprawisz zepsute gniazdko, skopiesz działkę, pójdziesz z żoną na kolację do restauracji, zawsze w zamian coś oczekujesz, choćby podświadomie… np. aby dzisiaj nie złapała ją migrena lub ból głowy. Nie rozumiem więc, dlaczego owoc twojej wielomiesięcznej pracy ma być oddany za darmo komuś, kto przeczyta to w dwa, trzy wieczory. Może w tydzień… I to oddany za darmo.

Radość czy udręka?

Pisanie… Jak zapewne twierdzi sporo osób, to fantastyczny okres. Owszem, ale nic nie jest tak proste, jak mogłoby się wydawać. Po pierwsze, nie trwa ono jeden czy dwa dni, raczej kilka miesięcy, jeśli nie lat, i to naprawdę ciężkiej pracy. Po drugie, pisząc jesteś często rozdrażniony, zły, wiecznie zajęty i niepewny, co z tego twojego pisania wyjdzie. Więc jesteś zły, podrażniony i skory do nerwowych zachowań. Przy założeniu, że jesteś sam, to tylko twój kłopot i problem. Ale jeśli masz rodzinę, żonę i dzieci, to nie ma co ukrywać, że piszesz ich kosztem. Choćby dlatego, że nie masz dla nich czasu, denerwujesz się i bywasz nieprzyjemny. Szczerze mówiąc, co ich obchodzi, że TY piszesz? Chcesz, to sobie pisz, ale nie niszcz z tego powodu życia rodzinnego, a jak już je psujesz, to daj coś później w zamian. Może lepsze życie, może wyjazd całą rodziną na wycieczkę?

Musi być kasa, żeby mogła być idea :)

Ale żeby tego dokonać, pojechać na tę wycieczkę z rodziną, musisz przecież mieć pieniądze! Więc pisząc myśl o idei, ale walcz o to, aby za swoją pracę otrzymać sensowną gratyfikację. Przykładowo, gdy jesteś zatrudniony w firmie, powinieneś przepracować czterdzieści godzin tygodniowo. Jeśli pracujesz więcej, masz dodatek do pensji. Jeśli przełożeni stwierdzą, że nie tylko dajesz sobie radę, lecz także przynosisz im większe dochody, masz szanse awansować, co niesie ze sobą odczuwalne korzyści finansowe dla ciebie i rodziny.
A co masz z pisania po pracy, która zapewnia egzystencję rodzinie? Owszem, spełniasz się, jednak kosztem czasu kradzionego rodzinie, bólem głowy, większymi rachunki za prąd, nerwową rodziną, której każesz sobie nie przeszkadzać. Dodatkowo piszesz, ale do końca nie wiesz, czy Twoją książkę przyjmą wydawcy, a później czytelnicy. Jeśli w ogóle ci pierwsi będą zainteresowani, bo przecież od dawna mamy kryzys w branży. (Tak między nami mówiąc, kryzys wydawniczy trwa od zarania dziejów – wystarczy sięgnąć po biografie dawnych autorów). Hurtownicy zawsze ociągają się z płaceniem swoich należności za sprzedaż książek wydawcy. A, wspominając Balzaka, bywało gorzej: autor sprzedawał książkę za cenę, jaką zaproponował wydawca, i nie mógł liczyć na żadne dodatkowe tantiemy.
Nie dziw się, że cena książki jest niewspółmierna do tego, co otrzymałeś od wydawcy. To twój problem, bo nie musiałeś się zgodzić na jego cenę. A z drugiej strony jest wyraźnie zawyżona, bo każdy chce na niej zarobić, i wychodzi na to, że zarabia każdy poza autorem – sorry.

Kasy nie ma, więc co, pisać dla idei?

Więc co, pisać dla samego pisania i dzielenia się swoimi opowieściami z czytelnikami dla samej przyjemności pisania, czy jednak pisać dla pieniędzy, wierząc, że kiedyś nadejdą?
Sporo piszących osób, szczególnie tych na początku drogi, powie głośno: pisać dla idei. Ale jeśli tak naprawdę sądzą, to dlaczego sami nie są w tym konsekwentni do samego końca? Teraz tak mówią, bo chcą stać się rozpoznawalnymi autorami, a chwilę później wyciągają dłoń po kasę. To dowodzi, że są nieuczciwi nie tylko wobec swoich czytelników, ale wobec wszystkich piszących, bo swoim wcześniejszym działaniem niszczą i tak marną sytuację finansową Autorów. Proponuję tym, którzy chcą pisać dla idei, niech napiszą oświadczenie, że każdy ich utwór będzie po wsze czasy darmowy i z tytułu jego wydania nie chcą żadnego wynagrodzenia. Zgadzam się, że jest to tylko i wyłącznie decyzja każdego z nas. I nikt nie ma prawa wymagać od innych, aby się podporządkowali decyzjom, których nie akceptują. Ja osobiście postanowiłem, że nie daję niczego za darmo – proszę to traktować jako ogólne hasło, oznaczające, że nie rozmawiam z „wydawcami” którzy proponuję mi śmieszne propozycje dotyczące prowizji (nic poniżej 8-10% od ceny wydrukowanej na książce). Jako wydawca nie rozmawiam z sieciami, które stosują według mnie pozycję monopolisty lub nie są wiarygodni w swoim działaniu. Może to zabrzmi dziwnie, ale nie zależy mi, aby znaleźć się w różnego rodzaju „topkach”, rankingach, czy brać udział w konkursach literackich. Nie wiem, może do tego nie dojrzałem, może za bardzo mi się to kojarzy z targami próżności i gorączkowym poszukiwaniem potwierdzenie i poklasku dla siebie oraz swojego pisania. Nie wiem i nie mam zamiaru się nad tym zastanawiać, bo szkoda mi na to czasu. Unikam tego tak samo, jak ludzi, którzy swoim pisaniem chcą uszczęśliwić i ocalić świat, wskazać innym jedyną drogę do ocalenia i snują podobne frazesy. Oni są gorsi od przestępców, bo ci tylko cię oskubią lub zabiją, a oni dodatkowo zanudzą na śmierć.

Kasy nadal nie ma, więc co, małymi kroczkami na Mt. Everest?

Jedna z koncepcji zaistnienia na rynku to tzw. „droga małych kroków”. W skrócie polega to na stopniowym zaistnieniu w świecie piszących. A więc najpierw piszemy opowiadania, którymi staramy się zaciekawić czytelników i wyrobić swoje nazwisko, następnie myślimy o e-booku, dopiero później o prawdziwej książce. Dla mnie jest to koncepcja bez sensu – choć ma sporo zwolenników. Na mój prywatny rachunek wmawiam sobie, że każdy z piszących może być autorem jednej znanej książki. Znam kilkoro autorów, którzy napisali ich więcej, ale nikt o nich już prawie nie pamięta. Np. Emily Bronte, F.S.Fitzgerald, Sylvia Plath, Margaret Mitchell, Andrzej Bobkowski, Niccolo Machiavelli, Malczewski, Moczarski, Dante Alighieri, Thomas More, Antoni Gołubiew, Michaił Bułhakow, Borys Pasternak, Remarque, Ken Kesey, Huxley, Heller, Salinger, Harper Lee, itd., itd. Już słyszę, jak odzywają się głosu protestu, ale proszę nie zaglądać do internetu, aby zarzucić mnie tytułami ich książek. Jeśli moja prywatna koncepcja – jednej dobrej książki każdego z piszących - jest słuszna, to czy któryś ze współczesnych autorów naprawdę chciałby ją oddać za darmo? Za miraż sławy – choćby paromiesięcznej? (Ogólnie wszystkim wiadomo, że w grudniu 2012 roku ma być koniec świata, więc moje określenie jest jak najbardziej adekwatne.)

Kasy jak nie było, tak nadal nie ma, są za to darmowe książki. Śmierć darmowym e-bookom!

Wreszcie pora wspomnieć o znanych nam akcjach darmowych e-booków. Zupełnie nie rozumiem radości autorów, którzy zachłystują się informacją, że ściągniętych zostało tyle to i tyle darmowych plików zbiorku opowiadań. Rozumiałbym, gdyby jednocześnie było zauważalne zwiększenie sprzedaży płatnych plików tychże autorów. Polak jak to Polak, jak darmowe to ściągnie i niech sobie wisi w czytniku lub komputerze. Jak znajdzie czas, to może kiedyś tam zajrzy. Powiem wrednie, że jakby zapłacił za ściągnięcie przykładowo dziesięć złotych, to by nie czekał długo, tylko w miarę szybko sprawdził, czy nie przepłacił i czy warto poszukać coś nowego tego autora.
Na koniec taka refleksja oparta na przemyśleniach jednego ze znanych Artystów ubiegłego wieku (w moim dość luźnym przekładzie, za co przepraszam):

Ten, kto myśli, że może i potrafi coś zrobić, może rzeczywiście to potrafi. Ten, kto myśli, że nie może i nie potrafi, naprawdę nie powinien próbować. To bezwzględne i bezdyskusyjne prawo.
                                                                                                      

                                                                                                    Pablo Picasso

                                               Maruda gawędziarz, jak zwykle gadający bez sensu i składu

                                                                                                  Władysław Zdanowicz

                                                                                             www.wladyslaw-zdanowicz.pl

Co sądzisz o tym artykule? Zgadzasz się z autorem? Czy artysta powinien tworzyć dla idei, czy też dla pieniędzy?